[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                          สิบอัครสาวก 

                    พระมหาโมคคัลลานเถระ

                 ผู้เป็นเอตทัคคะด้าน  "มีฤทธิ์"

                           ชาติภูมิ

        พระมหาโมคคัลลานเถระ  เกิดในตระกูลพราหมณ์  "โมคคัลลานโคตร"  ในหมู่บ้าน  "โกลิตคาม"  เมืองนาลันทา  ซึ่งไม่ไกลจากกรุงราชคฤห์และหมู่บ้านของพระสารีบุตรเถระ  บิดาเป็นนายบ้าน ชื่อว่า  โกลิตพราหมณ์  มารดาชื่อว่านาง โมคคัลลีพราหมณี  มีทรัพย์สมบัติมากมาย เดิมท่านมีชื่อว่า โกลิตะส่วนอีกชื่อหนึ่งเรียกตามชื่อโคตรว่า  "โมคคัลลานะ" 

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                           สิบอัครสาวก 

                    พระมหาโมคคัลลานเถระ 

                            บรรพชา

        หลังจากที่ครั้งหนึ่ง โกลิตะ ได้ไปดูมหรสพ กับอุปติสสมาณพ สหายรัก  แล้ว บังเกิดความเบื่อหน่ายในชีวิตอันเป็นความคิดเห็นที่ตรงกันกับอุปติสสมาณพว่า อะไรที่น่าดูในที่นี้ไม่ถึง ๑๐๐ ปีก็ต้องตายหมด พวกเราควรแสวงหาโมกขธรรม แล้วจึงชวนกันไปเป็นปริพาชก  เมื่อเข้าเรียนรู้ในสำนักของอาจารย์สัญชัย ก็ได้เรียนรู้จนหมดสิ้นวิชาการอย่างรวดเร็ว แต่ก็ยังไม่ได้บรรลุธรรมอย่างที่ตั้งใจไว้ จึงพากันแสวงหาโมกขธรรมต่อไป โดยสัญญากันว่า หากใครได้บรรลุอมตะธรรมก่อนแล้ว จะต้องบอกให้อีกผู้หนึ่งรู้ด้วย   จนกระทั่ง  อุปติสสมาณพ ได้พบพระอัชสสชิเถระ และได้กลับมาก่อนคำสอนให้แก่โกลิตมาณพ จึงได้บรรลุเป็นพระโสดาบัน  เป็น อจลสัทธา คือเป็นความเชื่อที่ไม่คลอนแคลนอีกแล้ว  เป็นความเชื่อที่ไม่มีความลังเลสงสัยเหลืออยู่ในใจอีกแล้ว จากนั้นจึงได้ไปชวนอาจารย์สัญชัย ให้ไปเฝ้าพระบรมศาสดาด้วยกัน แต่อาจารย์สัญชัยอ้างเหตุผลต่าง ๆ ไม่ไปด้วย ทั้งสองจึงได้พร้อมกับบริวาร  ๒๕๐ คน ไปเฝ้าพระบรมศาสดา  ณ  เวฬุวันมหาวิหาร

        การบวชของทั้งสองนั้น บวชพร้อมกันด้วยวิธี เอหิภิกขุอุปสัมปทา  โดยมีพระพุทธเจ้าทรงอนุญาตการบรรพชา อุปสมบทด้วยตนเอง

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                           สิบอัครสาวก 

                     พระมหาโมคคัลลานเถระ 

                          บรรลุธรรม

        อนึ่ง  ก่อนที่พระมหาโมคคัลลานเถระ จะได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์นั้น ขณะที่ท่านกำลังปฏิบัติธรรม ท่านมักเกิดความง่วงเหงาหาวนอน ไม่อาจปฏิบัติธรรมได้ตลอด ครั้งหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า ประทับอยู่ที่ เภสกฬามิคทายวัน ใกล้สุงสมารีคีรีนคร ในแว่นแคว้นภัคคะ  คราวนั้น  พระมหาโมคคัลลานะ ไปกระทำความเพียรอยู่ที่บ้าน กัลลวาลมุตตาคาม ท่านเกิดอ่อนใจนั่งโงกง่วงอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเห็นด้วยทิพยจักษุ จึงเสด็จไปปรากฏอยู่ข้างหน้า แล้วตรัสถามว่า  "โมคคัลลานะ เธอง่วงหรือ"  ท่านกราบทูลตอบว่า  "ง่วงพระเจ้าข้า"  พระองค์จึงแสดงอุบายแก้ง่วง โดยตรัสสอนไว้  ๘  ประการ โดยต่างเป็นอุบายที่เป็นเหตุให้หายง่วงได้  หากยังไม่หายก็ให้ปฏิบัติข้อต่อไป

๑.  โมคคัลลานะ เมื่อเธอมีสัญญาอย่างไร ความง่วงมันย่อมครอบงำเธอได้ เธอควรกระทำใจในสัญญานั้นให้มาก
๒.  เธอควรตรึกตรองพิจารณาถึงธรรม ที่ได้ฟังและได้เรียนมาแล้วอย่างไร ด้วยน้ำใจของตน
๓.  เธอควรท่องบทเรียน (ธรรมะ) ที่ได้ฟังและได้เรียนมาแล้วให้ดัง ๆ โดยพิศดาร (กว้างขวาง) 
๔.  เธอจงยอนหูทั้งสองข้าง แล้วลูบตัวด้วยฝ่ามือ
๕.  เธอควรลุกขึ้นยืน แล้วเอาน้ำล้างหน้าล้างตาและเหลียวดูทิศทางทั้งหลาย แหงนดูดาวนักษัตร
๖.  เธอควรกระทำในใจถึง  "อาโลกสัญญา"  คือความสำคัญในแสงสว่างเหมือนกัน ทั้งกลางวันและกลางคืน กระทำใจให้โปร่ง ไม่มีอะไรหุ้มห่อ กระทำจิตอันมีแสงสว่างให้เกิดขึ้น
๗.  เธอควรอธิษฐานจงกลม เดินกลับไปกลับมา สำรวมอินทรีย์ มีจิตไม่คิดไปภายนอก
๘.  เธอจงจำวัด (นอน) ตามแบบ  "สีหไสยา"  คือนอนตะแคงข้างขวาลง ซ้อนเท้า เหลี่ยมเท้า มีสติสัมปชัญญะ ตั้งใจที่ลุกขึ้น พอตื่นแล้วจึงรีบลุกทันที

        ด้วยความตั้งใจว่า เราจะไม่ประกอบสุขในการนอน เราจะไม่แสวงหาความสุขในการเอนหลัง เราจะไม่หาสุขในการเคลิ้มหลับ ดูก่อน โมคคัลลานะ เธอควรสำเหนียกในใจอย่างนี้ ครั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสสอนอุบายแก้ง่วงอย่างนี้แล้ว จึงทรงสั่งสอนให้ตระหนักในใจต่อไปอีก เกี่ยวกับความไม่ถือตัว  ไม่พูดคำที่เป็นเหตุให้โต้เถียงกัน การไม่สรรเสริญ การไม่คลุกคลี แต่ไม่ติเตียน จากนั้น พระมหาโมคคัลลานเถระกราบทูลถามว่า  "ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า ข้อปฏิบัติโดยย่อมีเทาไรพระเจ้าข้า  ภิกษุชื่อว่าปฏิบัติอย่างไรจึงจะสิ้นตัณหาเกษมจากโยคธรรม (ธรรมอันเป็นกิเลสที่ผูกไว้)  ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลายพระเจ้าข้า" 

         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  "ดูก่อน  โมคคัลลานะ ภิกษุในธรรมวินัยนี้ได้สดับแล้วว่า บรรดาธรรมทั้งปวงไม่ควรยึดมั่นถือมั่น  เธอทราบชัดทั้งปวงด้วยปัญญาอันยิ่ง ย่อมกำหนดรู้ข้อธรรมทั้งปวง เมื่อเธอเสวยเวทนาอย่างใด  อย่างหนึ่ง  เป็นสุขก็ตาม  เป็นทุกข์ก็ตาม  ไม่ทุกข์ไม่สุขก็ตาม เธอพิจารณาเห็นว่าไม่เที่ยง  พิจารณาเห็นด้วยปัญญาเป็นเครื่องหน่าย  เป็นเครื่องดับ  เป็นเครื่องสละคืนในเวทนาทั้งหลายเหล่านั้น  เมื่อพิจารณาเห็นแล้วดังนั้น ย่อมไม่ยึดมั่นถือมั่นสิ่งอะไร ๆ ในโลก และหมดความสะดุ้งหวาดหวั่น สามารถดับกิเลสให้สงบได้จำเพาะตน และทราบชัดว่า ชาติคือความเกิดสิ้นแล้ว พรหมจรรย์ได้อยู่จบแล้ว  (จบอริยมรรค  ๘ ประการ)  กิจที่จะต้องกระทำได้กระทำสำเร็จแล้ว กิจอื่นที่จะต้องกระทำอย่างนี้อีกไม่มี  กล่าวโดยย่อข้อปฏิบัติมีเพียงเท่านี้ ภิกษุชื่อว่า ปฏิบัติธรรมเพื่อให้สิ้นตัณหา คือความทะยานอยาก มีความสำเร็จ เป็นผู้เกษมจากโยคะ คือปลอดภัยจากกิเลสเครื่องผูกมัด เป็นพรหมจารี คือ ผู้ปฏิบัติธรรม  มีการเว้นจากเมถุนเป็นต้น  มีที่สุดล่วงส่วนประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย

        พระมหาโมคคัลลานเถระ ปฏิบัติตามพระพุทโธวาทที่ทรงสั่งสอน พิจารณาเห็นธรรมะด้วยปัญญา ตัดความยึดมั่นถือมั่นได้ จิตหมดรัก หมดชัง หมดหลง  (หมดราคะ โทสะ และโมหะ) เป็นจิตบริสุทธิ์ ได้สำเร็จอรหัตผล เป็นพระอรหันต์ในวันนั้น ซึ่งเป็นวันที่ ๗  นับจากออกบรรพชา  ว่า  "ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พระโมคคัลลานะเป็นผู้ที่เลิศกว่าภิกษุทั้งหลาย ผู้เป็นสาวกของตถาคต ในฝ่ายมีฤทธิ์"  คำว่า ฤทธิ์  นี้หมายถึงคุณสมบัติอันเป็นเครื่องให้สำเร็จความ
ปรารถนา สำเร็จได้ด้วยการอธิษฐานในใจ คือความตั้งมั่นของจิต ซึ่งผลสำเร็จด้วยอำนาจ  อริยฤทธิ์ นั้นเป็นสิ่งที่พ้นวิสัยของมนุษย์ปุถุชนจะพึงค้นคิดได้ 

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                               สิบอัครสาวก 

                         พระมหาโมคคัลลานเถระ 

                         บูรพเหตุ (มโนปณิธาน)

        พระมหาโมคคัลลานเถระ เป็นผู้มีความโอบอ้อมอารีอารอบต่อพุทธบริษัทโดยไม่เลือกหน้า  อนุเคราะห์ สาธารณชนทุกชาติชั้นวรรณะ คอยประคบประหงมพุทธบริษัทให้อยู่ร่มเย็นเป็นสุข จัดว่าท่านเป็นกำลังสำคัญของพระบรมศาสดาในการกระทำพุทธดำริให้สำเร็จได้ด้วยดี เพราะท่านมีมหิทธานุภาพ จึงได้รับการยกย่องสรรเสริญ จากพระบรมศาสดาแต่งตั้งท่านไว้ในเอตทัคคะด้านมีฤทธิ์ ว่า  "ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พระโมคคัลลานะเป็นผู้ที่เลิศกว่าภิกษุทั้งหลาย  ผู้เป็นสาวกของตถาคตในฝ่ายมีฤทธิ์"  อีกทั้งได้แต่งตั้งท่านเป็นทุติยสาวกในพระศาสนา

        ตำแหน่งเอตทัคคตะ ของพระมหาโมคคัลลานเถระที่ได้รับแต่งตั้งนั้น เป็นผลมาจากการสร้างบุญบารมี และได้แต่งตั้งปณิธานไว้ในสมัยพระอโนมทัสสีพุทธเจ้าคือเมื่อนับถอยหลังไปได้ หนึ่งอสงไขกัป กับ หนึ่งแสนกัป  พระมหาโมคคัลลานะได้บังเกิดเป็น  "สิริวัฒฑกุฏมพี"  อยู่ในตระกูลคหบดีมหาศาลและได้เป็นสหายกับสรทมาณพ (พระสารีบุตรในอดีตชาติ)  และได้รับคำแนะนำจากสรทมาณพนั้น  สรทมาณพนั้นคิดออกบรรพชาแสวงหาโมกขธรรมจึงไปชวนสิริวัฒฑกุฏุมพี แต่ปฏิเสธว่า ไม่สามารถบรรพชาได้ หลังจากที่สรทได้รับฟังพุทธพยากรณ์ เป็นอัครสาวกฝ่ายขวาแล้ว  จึงได้ไปหาสิริวัฒฑกุฏมพี และได้ชักชวนให้ทำอธิสักการะ ไว้ให้มาก เพื่อที่จะตั้งปณิธานเป็นทุติยสาวกในพระศาสนา ของพระโคดมพุทธเจ้าเหมือนตน

        สิริวัฒฑกุฏุมพี ได้ฟังคำแนะนำแล้ว ขอร้องให้คนทั้งหลายช่วยทำพื้นที่ภายในนิเวสของตนให้เรียบเสมอดี แล้วโรยทรายลงไป ให้โปรยข้าวตอกไม้ทับลงไป  แล้วให้สร้างปะรำมุงด้วยดอกบัวเขียว  ตั้งอาสนะสำหรับพระพุทธเจ้าและอาสนะสำหรับพระภิกษุทั้งหลาย  ทั้งจัดตั้งเครื่องมหาสักการะบูชาไว้ หลังจากได้ถวายอาหารอย่างปราณีต โดยมีพระอโนมทัสสีพุทธเจ้าเป็นประธานแล้ว ก็ได้นำผ้าไตรจีวรมาถวายให้พระภิกษุสงฆ์มีพระพุทธองค์เป็นประธานครอง แล้วขอให้พระพุทธองค์ทรงอนุเคราะห์ต่อให้ครบ ๗ วัน  เมื่อครบก็ได้กราบพระบังคมพระยุคคลบาทลุกขึ้นประนมมือกราบทูลว่า  "ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า สรทดาบสผู้เป็นสหายของข้าพระองค์ ได้ปรารถนาเป็นอัครสาวกของพระบรมศาสดาพระองค์ใด ขอให้ข้าพระองค์ได้เป็นทุติยสาวกของพระบรมศาสดาพระองค์นั้นด้วยเถิดพระเจ้าข้า"  เมื่อได้รับพุทธพยากรณ์แล้ว ทำให้มีจิตใจร่าเริงยินดีเป็นที่สุด ตั้งแต่วันนั้น ก็ได้กระทำกัลยาณกรรมตลอดชีวิต   

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                              สิบอัครสาวก 

                         พระมหาโมคคัลลานเถระ 

                      ผู้เป็นเอตทัคคะด้าน "มีฤทธิ์"

                                พระบารมี

        ครั้งหนึ่ง พระมหาโมคคัลลานเถระ ได้ตรัสสอนสั่งหญิงแพศยา (โสเภณี)  ที่มาเล้าโลมท่านว่า  "เราติเตียนกระท่อม คือร่างกายอันตั้งขึ้นด้วยโครงกระดูกที่ฉาบทาด้วยเนื้อ ร้อยรัดไว้ด้วยเส้นเอ็น เต็มไปด้วยของไม่สะอาด มีกลิ่นเหม็นน่าเกลียดชัง ที่คนทั่วไปเข้าใจว่าเป็นของผู่อื่นและเป็นของตน  ในร่างกายของเธอ เฉกเช่นกับถึงที่เต็มด้วยคูถ (อุจาระ)  มีหนังห่อหุ้มปกปิดไว้  เหมือนนางปีศาจ  มีฝีที่อก  มีช่อง ๙ ช่อง (ตา  หู  จมูก  ปาก  ทวารหนัก  ทวารเบา)  เป็นที่ไหลออก (ของสิ่งโสโครก) เป็นนิตย์"   แล้วก็ได้ตรัสบอกถึงว่า หากบุคคลใดพึงรู้จักร่างกายเหมือนที่ท่านรู้จักก็จะพากันหลบหนีไปเหมือนบุคคลผู้ชอบความสะอาด แลเห็นหลุมคูถในฤดูฝนแล้ว จึงหลีกไปจนไกลห่าง

        ครั้งหนึ่ง ที่ท่านได้ไปโปรดท้าวสักกเทวราช ได้มาเฝ้าพระพุทธเจ้า และทูลถามถึงวิมุติ คือความสิ้นตัณหา เมื่อพระพุทธองค์ทรงตรัสตอบ ท้าวสักกเทวราชได้สดับแล้ว กลับไปเทวโลกด้วยความยินดี  พระมหาโมคคัลลานเถระ ฉุกคิดขึ้นว่า ท้าวสักกเทวราชนั้น ยินดีเพราะทราบแล้ว หรือไม่ทราบก็ยินดี จึงได้ขึ้นไปบนดาวดึงส์อย่างเร็วพลัน เปรียบเหมือนบุรุษผู้มีกำลังมาก เหยียดแขนที่งออยู่ออกไป หรืองอแขนที่เหยียดอยู่เข้ามา จากนั้นเมื่อเล็งเห็นว่าท้าวสักกเทวราชนั้นตั้งอยู่ในความประมาท จึงปรารถนาให้ท่านนั้นบังเกิดความสังเวช คือความสลดใจ จึงบันดาล อิทธาภิสังขาร โดยใช้นิ้วหัวแม่เท้ากดเวชยันตปราสาทเขย่าให้สะท้านหวั่นไหว  ทันใดนั้น ท้าวสักกเทวราชตลอดจนเทพเจ้าชั้นดาวดึงส์ เกิดความอัศจรรย์ใจ กล่าวกันว่า ท่านผู้เจริญทั้งหลายเป็นที่น่าอัศจรรย์แท้ พระสมณะผู้มีอิทธานุภาพมาก ใช้นิ้วหัวแม่เท้ากดทิพยพิภพเขย่าให้สั่นสะท้านหวั่นไหวได้ เมื่อนั้น  เมื่อพระโมคคัลลานเถระ  รู้ว่าท้าวสักกเทวราชทรงมีความสลดพระทัย มีพระโลมาลุกชูชันแล้ว จึงได้ให้ท่านรำลึกถึงความสิ้นตัณหาที่พระพุทธองค์ได้ตรัสสอนไว้อีกครั้ง

        อีกคราวหนึ่ง ที่ท่านได้โปรดมารมาคุกคาม สมัยหนึ่งในขณะที่พระมหาโมคคัลลานเถระได้เดินจงกลมอยู่ มารได้เข้าไปในท้อง และได้เข้าไปในใส้ของพระเถระ พระเถระรู้สึกหนักเหมือนมีก้อนหินเข้าไปอยู่ หรือเหมือนมีกระเชอที่มีถั่วหมักน้ำเต็มอยู่ในนั้น เมื่อรู้ว่าเป็นมาร จึงได้พูดขับไล่ออกไป และพูดห้ามไม่ให้เบียดเบียนพระตถาคตและพระสาวกของพระตถาคตเพราะกรรมนี้จะมีผลอยู่ตลอดกาล  ฝ่ายมารคิดว่า สมณะรู้จักและเห็นเราแล้วจึงออกทางปากของท่านแล้วมายืนพิงประตู จากนั้นจึงได้เทศนาสอนโดยยกเหตุการณ์ที่ครั้งหนึ่งท่านได้เป็นมาร และได้รับทุกขเวทนา จากการสร้างกรรมนั้นโดยตกอยู่ในมหานรกอยู่นาน ทำให้มารนั้นมีความเสียใจ และหายตัวไป

        หลายครั้งหลายหนที่พระมหาโมคคัลลานะได้แสดงพระอริยฤทธิ์เพื่อโปรดเหล่าผู้มีมิจฉาทิฐิ  ทั้งพญานาค  เทวดา  พรหม  เศรษฐี  ภิกษุ  หรือเดียรถีทั้งหลาย ให้กลับมาตั้งมั่นอยู่ในสัมมาทิฐิได้  สมัยหนึ่งที่พระพุทธองค์พร้อมทั้งภิกษุ  ๕๐๐ รูป  ได้เสด็จไปยังดาวดึงส์เทวโลกทางเหนือวิมานทองของนาคราชในตอนนั้น นันโทปนันทนาคราช เกิดความเห็นอันลามกว่าสมณะโล้นเหล่านี้เข้าไปยังภพเทวดาชั้นดาวดึงส์ ทางเบื้องบนภพของเรา นับแต่บัดนี้ไปเราจักไม่ให้สมณะโล้นเหล่านี้โปรยละอองเท้าบนกระหม่อมของเราทั้งหลาย จึงลุกไปยังเชิงเขาสิเนรุ แล้วเอาขนดโอบวงภูเขาสิเนรุ  ๗ รอบ  แผ่นพังพานไว้เบื้องบน แล้วเอาพังพานคว่ำลงบังภพดาวดึงส์ไว้  ครั้งนั้น พระรัฐบาลได้ถามพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า  เหตุใดหนอ ในครั้งนี้จึงไม่เห็นเขาสิเนรุ ไม่เห็นเวชยันต์ปราสาทของท้าวสักกะ  พระศาสดาตรัสว่า  "รัฐปาละ นาคราชชื่อนันโทปนันทะนี้โกรธพวกเธอ จึงได้ใช้ลำตัวพันรอบภูเขาสิเนรุ ๗ รอบ ปิดเบื้องบนด้วยพังพานกระทำให้มืด"  พระรัฐบาลกราบทูลว่า  "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์ของทรมานนาคราชนั้น"  พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ทรงอนุญาต ครั้งนั้น ภิกษุทั้งหลาย  ได้แก่พระภัททิยะ  พระราหุล  ต่างลุกขึ้นโดยลำดับ พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ไม่ทรงอนุญาต  จนกระทั่งในที่สุด พระมหาโมคคัลลานเถระได้กราบทูลว่า "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์ขอทรมานนาคราชนั้น"  พระพุทธองค์จึงประทานอนุญาต"  พระมหาโมคคัลลานะได้เนรมิตตนเป็นนาคราชใหญ่ วางพังพานของตนเหนือพังพานของนาคราชนั้น แล้วกดเข้ากับเขาสิเนรุ  นาคราชได้บังหวนควัน เพื่อทำร้ายพระเถระ พระมหาโมคคัลนะจึงกล่าวว่าควันนั้นไม่ใช่ว่าจะมีแต่ในสรีระของท่านเท่านั้น แม้ของเราก็มี ควันของนาคราชไม่อาจเบียดเบียนพระเถระ แต่ควันของพระเถระเบียดเบียนนาคราช  นาคราชจึงได้กระทำให้เกิดไฟลุกโพลง พระเถระจึงกล่าวว่า ไฟนั้นไม่ใช่จะมีแต่ในสรีระของท่านเท่านั้น แม้ของเราก็มี แล้วก็โพลงไฟให้ลุกขึ้น ไฟของนาคราชไม่อาจเบียดเบือนพระเถระ แต่ไฟของพระเถระนั้นเบียดเบียนนาคราช  นาคราชคิดขึ้นว่า  สนณะนี้กดเราไว้กับเขาสิเนรุบังหวนควันและโพลงไฟขึ้น จึงถามว่า  "ผู้เจริญ ท่านนั้นเป็นใคร"  พระเถระตอบว่า  "นันทะ  เราคือโมคคัลลานะ"  นาคราชกล่าวว่า "ท่านผู้เจริญ ท่านจงดำรงอยู่ในภาวะพระภิกษุของท่านเถิด"  พระเถระจึงได้แปลงร่างให้เล็ก เข้าไปทางช่องหูขวา แล้วออกทางช่องหูซ้ายของนาคราช เข้าทางช่องหูซ้ายแล้วออกทางช่องหูขวา เข้าทางช่องจมูกขวา แล้วออกทางช่องจมูกซ้าย เข้าทางช่องจมูกซ้าย  แล้วออกทางช่องจมูกขวา  ลำดับนั้นเมื่อนาคราชอ้าปาก พระเถระจึงเข้าทางปาก แล้วเดินจงกลมอยู่ในท้อง ทางทิศตะวันออกและทิศตะวันตก พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสว่า  "โมคคัลลานะ เธอจงมนสิการให้ดี นาคนั้นมีฤทธิ์มาก"  พระเถระได้กราบทูลว่า  "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ข้าพระองค์ได้เจริญในอิทธิบาท ๔ แล้ว กระทำเป็นดุจยาน (เครื่องนำไป) เป็นที่ตั้ง ได้สั่งสมแล้ว ปราถนาดีไว้แล้ว ฉะนั้น การทรมานนันโทปนันทะ ขอพระองค์ทรงวางพระทัยเถิด พญานาคเช่นเดียวกับนันโทปนันทะ แม้มีสักร้อย  สักพัน  ข้าพระองค์ก็สามารถทรมานได้"  นาคราชคิดว่าเมื่อเข้ามาไปในตัวเราเราไม่เห็น อีกสักครู่ในเวลาออก เราจะใส่พระเถระนี้ระหว่างเขี้ยว แล้วเคี้ยวกินเลย ครั้นคิดแล้วจึงกล่าวว่า"ท่านผู้เจริญ ท่านจงออกมาเถิด อย่าได้เดินจงกลมไป ๆ มา ๆ ในท้อง ให้เป็นการเบียดเบียนข้าพเจ้าเลย"  เมื่อพระเถระได้ออกมายืนข้างนอก นาคราชจึงรีบพ่นลมทางจมูกเข้าใส่พระเถระ  พระมหาโมคคัลลานะเข้าจตุตถญาณ แม้ขุมขนของท่านนาคราชก็ไม่สามารถทำให้หวั่นไหวได้เลย

        อนึ่ง  พระภิกษุทั้งหลายที่เหลือนั้น ต่างสามารถกระทำปาฏิหาริย์ทั้งมวล ที่พระมหาโมคคัลลานะกระทำมาข้างต้นได้ แต่พอมาถึงสิ่งนี้ พระภิกษุเหล่านั้นจะไม่สามารถสังเกตุได้อย่างรวดเร็วและเข้าสมาบัติเหมือนพระมหาโมคคัลลานะเช่นนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงไม่อนุญาตแก่ภิกษุเหล่านั้น  นันโทปนันทนาคราชคิดว่า "เราไม่สามารถแม้จะทำให้สมณะนี้หวั่นไหวได้แม้ขุมขน สมณะนี้มีฤทธิ์มากนัก"  พระมหาโมคคัลลานะได้เนรมิตกายเป็นครุฑ แล้วแสดงลมปีกแห่งครุฑบินไล่ติดตามนาคราชนั้นไป  ฝ่ายนาคราชจึงได้เนรมิตกายเป็นมานพน้อย แล้วกล่าวว่า  "ท่านผู้เจริญ ข้าพเจ้าขอถือท่านเป็นสรณะ แล้วกราบลงแทบบาท"  พระมหาโมคคัลลานะกล่าวว่า  "นันทะ พระบรมศาสดาได้เสด็จมาแล้ว ท่านจงมากับพวกเราเถิด"  เมื่อพระเถระได้ทรมานนาคราชจนทำให้หมดพยศแล้ว จึงได้พาไปยังสำนักของพระบรมศาสดา  นาคราชได้ถวายบังคมพระผู้มีพระภาคเจ้า แล้วกราบทูลว่า "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์ขอถือพระองค์เป็นสรณะ"  พระพุทธเจ้าตรัสว่า  "นาคราช เธอจงเป็นสุขเถิด"     

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                               สิบอัครสาวก 

                         พระมหาโมคคัลลานเถระ 

                      ผู้เป็นเอตทัคคะด้าน "มีฤทธิ์"

                            ปรินิพพาน

        เมื่อผู้คนทั้งหลาย ต่างมีความศรัทธาในพุทธศาสนามาก และหลีกละจากลัทธิเดียรถีย์แล้ว เดียรถีร์ทั้งหลายต่างก็พากันริษยาและกล่าวกันว่าอันลาภสักการะที่เกิดขึ้นมาก แก่พระพุทธศาสนานั้น เป็นเพราะพระมหาโมคคัลลานะได้ขึ้นไปบนเทวโลก ไต่ถามถึงกุศลกรรมที่เทวดาทั้งหลายได้กระทำแล้ว นำกลับมาบอก ดังนั้น หากฆ่าพระเถระรูปนี้  ลาภนั้นต้องตกเป็นของเราแน่ จึงตกลงกันวางอุบายและได้ว่าจ้างเหล่าโจรฆ่าคนให้ไปฆ่าพระเถระ โดยบอกว่าพักอยู่ที่ตำบลกาฬศิลา ในแคว้นมคธ พวกโจรเห็นว่าได้เงินจำนวนมาก ก็ตอบรับโดยไม่กลัวบาปกรรม พากันไปล้อมกุฏิพระมหาโมคคัลลานะ เมื่อพระมหาโมคคัลลานะทราบว่าถูกโจรล้อมจึงหนีอกทางช่องรูกุญแจ ด้วยฌานานุภาพ (อำนาจฌาณ) พวกโจรจึงหาพระเถระไม่พบ  แต่รุ่งขึ้นก็มาล้อมอีก พระมหาโมคคัลลานะพิจารณาเหตุผลของกรรมแล้ว ทำให้ท่านทราบถึงภาวะแห่งอกุศลกรรมที่ได้เคยทำไว้ จึงไม่คิดหลบหนีไปไหน เพื่อชดใช้หนี้กรรมเก่าของตน

        คราวนี้ พวกโจรจึงจับพระเถระได้อย่างง่ายดาย แล้วก็ช่วยกันทุบตี จนกระทั่งกระดูกทั้งหลายของพระเถระแตกย่อยยับเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย ประมาณเท่าเมล็ดข้าวสารหัก แล้วพวกโจรก็เหวี่ยงท่านไปที่หลังพุ่มไม้แห่งหนึ่ง ด้วยสำคัญว่า ตายแล้ว จากนั้นก็พากันหลีกหนีไป  พระมหาโมคคัลลานะได้รับการเจ็บปวด อย่างเหลือประมาณ แต่ท่านพยายามสำรวจจิตคิดพิจารณาว่า  "เราควรไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าเสียก่อน แล้วจึงปรินิิพานภายหลัง"  พอคิดแล้วท่านก็ประสานอัตภาพด้วยกำลังฌานานุภาพ กระทำให้ร่างกายมั่นคงดีแล้ว ใช้อริยฤทธิ์เหาะไปยังสำนักของพระผู้มีพระภาคเจ้า ครั้นท่านไปถึงที่ประทับแล้วจึงถวายบังคมพระผู้มีพระภาคเจ้าและกราบทูลว่า  "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์ขอกราบถวายบังคมทูลลาเข้าสู่พระนิพพานพระเจ้าข้า"  เมื่อพระพุทธองค์ทรงถามทราบเรื่องแล้วว่า พระมหาโมคคัลลานะจะปรินิพพานที่ตำบลกาฬศิลา  แคว้นมคธ จึงตรัสบอกให้พระมหาโมคคัลลานะ กล่าวธรรมแก่พระพุทธองค์ก่อนเพราะบัดนี้ ตถาคตจะไม่ได้พบเห็นสาวกผู้เป็นเช่นเธออีกต่อไป  พระมหาโมคคัลลานะ ได้กราบถวายบังคมแล้ว เหาะขึ้นไปในอากาศแสดงฤทธานุภาพต่าง ๆ เช่นเดียวกับวันที่พระสารีบุตรจะเข้าพระนิพพาน ท่านขึ้นไปกล่าวธรรมะแล้ว เสด็จลงมากราบบังคมลาพระผู้มมีพระภาคเจ้า แล้วเดินทางไปปรินิพพานที่ตำบลกาฬศิลา ตรงกับวันแรม  ๑๕  ค่ำ  เดือน ๑๒ 

        ข่าวการกระทำชั่วของโจร รู้เข้าถึงพระอชาตศัตรู ทรงตั้งพวกจารบุรุษออกไปสืบ และจารบุรุษเหล่านั้นไปได้ยินพวกโจร ที่กำลังคุยโอ้อวดด้วยฤทธิ์สุราว่า ตนต่างได้เป็นผู้ตีพระเถระ จึงจับโจรเหล่านั้น เมื่อได้สอบถามทราบว่า พวกชีเปลือยเป็นผู้สั่ง พระราชาจึงมีโองการให้จับพวกชีเปลือยทั้ง  ๕๐๐ฝังลงหลุมลึกเท่าสะดือหน้าพระลานหลวง เอาฟางกลบแล้วเอาไฟเผา จากนั้นก็ให้ไถคราดด้วยเหล็ก ทำให้ตัวขาดเป็นท่อนเล็กท่อนน้อย แล้วให้นำโจรทั้ง ๔ นั้น ไปเสียบหลาวทั้งเป็น เพื่อประจานมิให้เป็นเยี่ยงอย่างอีกต่อไป

        พระพุทธองค์จึงตรัสเล่าถึงกรรมเก่า ที่ในชาติหนึ่ง พระมหาโมคคัลลานะได้เกิดเป็นกุลบุตร กระทำกิจการงานปรนนิบัติเลี้ยงดูบิดามารดาตาบอดด้วยความตั้งใจดี แต่ภายหลัง บิดามารดาเกิดสงสาร จึงพูดอ้อนวอนให้มีคู่ชีวิตเพื่อมาช่วยทำงาน กุลบุตรนั้นไม่อยากขัดใจจึงแต่งงานตามคำของบิดามารดา หญิงนั้นปรนนิบัติบิดามารดาสามีได้เพียง ๒ - ๓ วัน เท่านั้น  จึงใส่ร้ายบิดามารดาต่าง ๆ นา ๆ แต่สามีไม่เชื่อ วันหนึ่ง นางจึงได้แกล้งเอาปอ  ก้านปอ และ
ฟางข้าว ต้มทิ้งเลอะเทอะ แล้วจึงบอกสามีว่าคนแก่ตาบอดทั้งสองเป็นคนทำ นางไม่พอใจอยู่ร่วมกับคนแบบนี้ได้อีก ด้วยความรักทำให้คนตาบอดทำให้กุลบุตรนั้นลวงบิดามารดา พาไปกลางดง แล้วบอกว่าตรงนี้มีโจรซ่อนอยู่ จะลงไปดู จากนั้นก็แกล้งเปลี่ยนเสียงเป็นโจร  บิดามารดาได้ยินคิดว่าโจรมาจริง ๆ จึงบอกว่า  "ลูกเอ๋ย พ่อและแม่แก่แล้ว ลูกจงรักษาตัวเฉพาะตัวลูกให้พ้นจากภยันตรายเถิด"  ลูกชายได้ทำเสียงโจรแล้วก็ทุบตีบิดามารดาจนตายด้วยมือทิ้งศพไว้ในดงแล้วจึงกลับไป  กุลบุตรนั้น เมื่อตายแล้ว ตกนรกหมกไหม้อยู่ในนรกหลายแสนปี และด้วยผลกรรมนั้น ทำให้ถูกทุบตีจนแหลกละเอียด ตายมาแล้วตั้งหลายร้อยชาติ  ครั้นชาติสุดท้ายนี้ กุลบุตรนั้นได้มาเป็นพระมหาโมคคัลลานะแล้วถูกพวกโจรทุบตี เพราะโทษของกรรมชั่วนั้น แล้วจึงปรินิพพานไป

                        " บาปอกุศลใด   หากยังมิได้ละทิ้ง
                                       ก็ควรพยายามละให้ได้   
            หากเห็นว่าบาปอกุศลทั้งหลาย  ตนละได้แล้ว
                     ก็ควรอยู่ด้วยความยินดีปิปติปราโมทย์
                     ดุจสตรีหรือบุรุษที่ชอบตกแต่งร่างกาย
                           ส่องดูเงาหน้าของตนในถาดน้ำใส
       แลเห็นฝุ่นธุลีหรือไฝขี้แมลงวัน ก็พยายามกำจัดเสีย
                      เมื่อเห็นว่าไม่มีฝุ่นธุลีหรือไฝขี้แมลงวัน
                         ก็นึกดีใจว่าหน้าของเราสะอาดดีแท้"

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                             สิบอัครสาวก

                      พระปุณณมันตานีบุตรเถระ 

                  ผู้เป็นเอตทัคคะด้าน  "ธรรมกถึก" 

                            (เทศนาธรรม)

                       บูรพเหตุ (มโนปณิธาน)

        ก่อนที่พระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้า จะทรงอุบัติขึ้นในโลก พระปุณณมันตานีบุตรเถระ แสนกัปก่อนนั้น ก็ได้เกิดในตระกูลพราหมณ์มหาศาล มารดาและบิดาตั้งชื่อให้ ชื่อว่า โคตมะ  เมื่อเติบโตขึ้นก็ได้ศึกษาวิชาการ คือวิชาไตรเพทจนจบสิ้น และได้มีลูกศิษย์มาฝากตัวด้วย  ๕๐๐ คน 

        หลักของนักปราชญ์ มักไม่ปล่อยตัวเองให้จมปลักอยู่กับที่ เหมือนควายที่ตกหลุมแช่นิ่ง อยู่ในหล่มนั้น  ย่อมใช้ปัญญาคิดค้นให้เกิดประโยชน์แก่ตนเองและผู้อื่นเสมอ เมื่อท่านได้พิจารณาวิชาไตรเพทนี้ ก็มองไม่เห็นว่าจะเป็นเครื่องช่วยให้พ้นทุกข์แต่อย่างใด จึงได้ออกบวชเป็นฤาษี แล้วก็มีศิษย์มาฝากตัวเรื่อย ๆ จนถึงหนึ่งหมื่นแปดพันคน  โคดมฤาษีนั้น ได้สำเร็จอภิญญา ๕ สมาบัติ ๘  และได้สั่งสอนศิษย์ทั้งหลายจนต่างได้สำเร็จซึ่งอภิญญา ๕ สมาบัติ ๘  เช่นเดียวกัน  เวลาผ่านมา จนพระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงบรรลุพระปรมาภิเษกสัมโพธิญาณ ทรงประกาศธรรมจักร และมีภิกษุหนึ่งแสนรูปเป็นบริวาร ในเวลาใกล้รุ่งอรุณวันหนึ่ง  พระองค์ทรงจรวจดูสัตว์โลก และทรงแลเห็นอุปนิสัยของโคดมฤาษี จึงได้เสด็จจาริกโดยลำพังไปประทับอยู่ที่ประตูบรรณศาลาของโคดมฤาษี  เมืื่อโคดมฤาษี ได้เห็น ก็รู้ได้ว่าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าจึงได้กราลทูลเชิญให้เสด็จเข้ามา แล้วปูลาดอาสนะถวาย  ในเวลานั้นศิษย์ของโคตมฤาษี นำผลไม้หัวมันกลับมาจากป่า โคตมฤาษีจึงกล่าวให้กราบไหว้พระพุทธเจ้า แล้วจัดถวายผลไม้หัวมัน

        เมื่อนั้น  พระภิกษุทั้งหนึ่งแสนรูปก็ได้เสด็จตามมาตามพระดำริของพระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้าโคตมฤาษีจึงรีบให้บรรดาศิษย์ช่วยกันแต่งอาสนะดอกไม้ถวายแก่พระภิกษุสงฆ์ทั้งแสนรูปพร้อมด้วยพระพุทธเจ้า  เมื่อพระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้า และภิกษุทั้งหนึ่งแสนได้ประทับ นั่งบนอาสนะดอกไม้แล้ว ต่างก็เข้านิโรธสมาบัติในวันที่ ๗ จึงได้ตรัสสั่งให้สาวกผู้เป็นเอตทัคคะด้านธรรมถึก คือผู้เก่งในทางกล่าวธรรมะให้เป็นตัวแทนในการกล่าวอนุโมทนา เมื่อเสร็จสิ้นแล้ว พระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้า ได้โปรดแสดงธรรมโปรดฤาษีเหล่านั้น ฤาษีทั้งหนึ่งหมื่นแปดพัน ต่างก็บรรลุอรหันต์ เว้นแต่โคตมฤาษีเพียงผู้เดียว เพราะท่านนั้นมัวแต่พะวงถึงพระสาวกผู้เป็นเอตทัคคะในด้านธรรมกถึกนี้  จึงได้กราบทูลตั้งความปรารถนาต่อพระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้า  "ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า ขอให้ข้าพระองค์ได้เป็นเลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายฝ่ายธรรมกถึก ในพระศาสนาของพระพุทธเจ้าพระองค์หนึ่งในอนาคตกาล เหมือนกับพระภิกษุรูปนั้น  ด้วยผลดีแห่งอธิการกุศลที่ข้าพระองค์ได้กระทำแล้วตลอดระยะเวลาเจ็ดวันนี้เถิด พระเจ้าข้า"

        พระปทุมมุตตรสัมมาสัมพุทธเจ้า ได้ทรงพยากรณ์รับรองในความปรารถนานั้น ว่าจะได้เป็นพระภิกษุผู้เลิศกว่าภิกษุทั้งหลายในด้านธรรมกถึกในสมัยของพระโคดมพุทธเจ้า

[หนึ่งเดียว หลุดพ้น]

                            สิบอัครสาวก

                      พระปุณณมันตานีบุตรเถระ 

                  ผู้เป็นเอตทัคคะด้าน  "ธรรมกถึก" 

                            (เทศนาธรรม)

                               ชาติภูมิ

        เมื่อท่านได้ดับจิตสิ้นชีวิตจากชาติที่แล้ว ก็ได้เวียนเกิดเวียนตายอยู่ในเทพยดาและมนุษย์ สิ้นกาลนานประมาณหนึ่งแสนกัป จนกระทั่งมาถึงสมัยของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าของเรา  ท่านก็ได้กลับมาเกิดในตระกูลพราหมณ์มหาศาล ในหมู่บ้านพราหมณ์ชื่อว่า  โทณวัตถุ  ไม่ไกลจากกรุงกบิลพัสดุ์ ได้รับการขนานนามว่า  "ปุณณมานพ"  เป็นบุตรของนางมันตานีพราหมณี ผู้เป็นน้องสาวของพระอัญญาโกณฑัญญเถระ  ส่วนชื่อของพระปุณณะ ที่เรียกว่า "ปุณณมันตานีบุตร" เพราะเรียกชื่อเดิมของท่านรวมกับชื่อมารดาของท่าน