ปรัชญาสำนักขงจื่อ
Confucianism
1. ความเข้าใจเบื้องต้น
2. จริยศาสตร์สำนักขงจื่อ
3. แนวคิดสำคัญในจริยศาสตร์ขงจื่อ
3.1. เหริน (仁)
3.2. หลี่ (禮)
3.3. อี้ (義) และความสัมพันธ์กับ หลี่ (禮)
4. มโนทัศน์เรื่องตัวตน
5. การขัดเกลาตน
6. การสืบทอดขนบขงจื่อ
เรียบเรียงจาก
เอกสารอ้างอิง
เอกสารค้นคว้าเพิ่มเติม
แหล่งข้อมูลทางอินเตอร์เน็ต
คำที่เกี่ยวข้อง
1. ความเข้าใจเบื้องต้น
โดยพื้นฐานแล้วปรัชญาสำนักขงจื่อเป็นแนวคิดทางจริยศาสตร์ บางคนเข้าใจว่าเป็นศาสนาสำคัญของโลกโดยมีขงจื่อเป็นศาสดา แต่การศึกษาปรัชญาสำนักขงจื่อควรแยกออกจากความเป็นศาสนาขงจื่อ หัวข้อสารานุกรมนี้ได้ให้ข้อมูลทางจริยศาสตร์ขงจื่อเป็นหลัก โดยมุ่งเน้นอธิบายแนวคิดสำคัญในจริยศาสตร์ขงจื่อเพื่อสร้างความเข้าใจพื้นฐาน มากกว่าเพื่อบอกลักษณะตายตัวของคำสำคัญนั้น อีกทั้งได้หยิบยกเนื้อหาทางจริยศาสตร์ขงจื่อในบางประเด็นมาอธิบายเพิ่มเติม เพื่อให้เห็นลักษณะเด่นของปรัชญาสำนักนี้ นอกจากนี้ แม้ว่าได้รวมเนื้อหาบางส่วนของสำนักขงจื่อใหม่ (Neo-Confucianism) ไว้เพื่อให้เห็นพัฒนาการความคิด แต่จะเน้นให้ข้อมูลความคิดของขงจื่อซึ่งเป็นผู้เริ่มวางแนวทาง รวมทั้งส่วนที่เมิ่งจื่อ และสวินจื่ออธิบายเพิ่มเติมต่อจากขงจื่อเป็นหลัก
ปรัชญาสำนักขงจื่อกำเนิดขึ้นในยุคสมัยชุนชิวและจั้นกั๋ว (ยุคฤดูไม้ผลิ-ฤดูใบไม้ร่วง และยุคสงครามระหว่างรัฐ 722-221 ก่อนคริสตศักราช) ของแผ่นดินจีน สมัยนั้นเป็นยุคที่บ้านเมืองวุ่นวาย แว่นแคว้นทั้งหลายต่างรบพุ่งกัน สำนักคิดนับร้อยที่เกิดขึ้นในสมัยนั้นจึงมุ่งหาว่าอะไรคือวิถีที่แท้ในการดำเนินชีวิตและการจัดระเบียบสังคม มากกว่าจะหาคำตอบว่าอะไรคือความจริง คำว่า Confucianism ใช้เรียก หรูเจีย (儒 家 สำนักหรู) ในภาษาจีน ซึ่งเป็นกลุ่มคนในสังคมที่มีอยู่แล้วตั้งแต่สมัยราชวงศ์ซัง (1600?-1045? ก่อนคริสตศักราช) เป็นผู้รู้จารีต พิธีกรรมเป็นอย่างดี อีกทั้งยังเป็นครูสอนวิชาความรู้ทั้งหก รวมทั้งดนตรีด้วย ขงจื่อ (Confucius 孔子551-479 ก่อนคริสตศักราช) (จื่อ เป็นคำยกย่องว่าอาจารย์) เป็นผู้ก่อตั้งและเป็นนักคิดสำคัญที่สุดของสำนักปรัชญานี้ ก็ถูกจัดอยู่ในกลุ่มคนดังกล่าว แต่ท่านมิได้เหมือนสำนักหรูคนอื่นตรงที่ท่านได้เล็งเห็นว่าการที่สังคมไร้ระเบียบเป็นเพราะผู้คนละทิ้งการดำเนินชีวิตตามบรรทัดฐานและคุณค่าตามขนบเดิม ขงจื่อเชื่อว่าวิถีชีวิตและการปกครองที่อยู่ในระบบจารีตและคุณธรรมเป็นมรรควิธี (เต๋า 道คำนี้มิได้ใช้เฉพาะลัทธิเต๋าเท่านั้น โดยทั่วไปหมายถึง วิถี สำหรับสำนักขงจื่อหมายรวมถึงอุดมคติทางจริยะด้วย) ที่งดงามเหมาะสมที่สุด ความกลมกลืน (เหอ 和) ของสังคมจะเกิดขึ้นได้หากผู้คนในสังคมปฏิบัติจารีตและคุณธรรมตามนามคู่สัมพันธ์ทั้งห้า (ผู้ปกครอง-ผู้ใต้ปกครอง, พ่อแม่-บุตร, พี่-น้อง, สามี-ภรรยา, เพื่อน-เพื่อน) หรูเจียในภาษาจีนจึงมิได้มีนัยพิเศษว่าเป็นแนวคิดที่ยึดถือคำสอนของขงจื่อเหมือนในภาษาอังกฤษเท่านั้น หากแต่หมายรวมถึงสำนักความคิดที่เชื่อในการดำเนินชีวิตตามขนบจารีตในสังคมดั้งเดิม
แม้ว่าขงจื่อจะประกาศตนว่าเป็นผู้สืบทอดของเก่าและชื่นชมในความเป็นราชาปราชญ์ของบุรพกษัตริย์เหยาและซุ่นก็จริง แต่ขงจื่อก็มิได้ยึดตามของเก่าหมดทุกอย่าง ขงจื่อได้ปรับเปลี่ยนความหมายของคำตามขนบ อย่างเช่น เทียน (天) เหริน (仁) และ จวินจื่อ (君子) ให้มีความหมายทางจริยะ อีกทั้งท่านยังเชื่อมั่นในศักยภาพของมนุษย์ในการขัดเกลาตนเพื่อแก้ปัญหาของปัจเจกบุคคลและสังคมด้วยตัวของมนุษย์เอง อันเป็นการยกระดับความเป็นมนุษยนิยม (humanism) ให้สูงขึ้นอย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน ขงจื่อกล่าวไว้ว่า มนุษย์สามารถทำให้มรรควิถียิ่งใหญ่ได้ แต่มรรควิธีไม่อาจทำให้มนุษย์ยิ่งใหญ่ได้ (หลุนอี่ว์: ขงจื่อสนทนา, 15:28) คำสอนของขงจื่อมีอิทธิพลต่อชาวจีนทุกวันนี้ก็จริง แต่ในช่วงชีวิตของท่าน กลับประสบความล้มเหลวในการเผยแพร่คำสอนต่อผู้ปกครอง หลังจากที่เดินทางไปยังรัฐต่างๆเป็นเวลา 13 ปี ในช่วงบั้นปลายชีวิตขงจื่อได้อุทิศตนให้กับการสอน และได้เป็นบรรณาธิการหนังสือสำคัญในวรรณกรรมจีน ที่ภายหลังเรียกว่าคัมภีร์ทั้งห้า (อู่จิง) คือ ซูจิง (คัมภีร์ประวัติศาสตร์) ซือจิง (คัมภีร์ว่าด้วยลำนำกวี) เย่ว์จิง (คัมภีร์ว่าด้วยดนตรี) ชุนชิว (บันทึกพงศาวดารและปรากฏการณ์ธรรมชาติต่างๆ) และ หลี่จิง (คัมภีร์ว่าด้วยพิธีกรรม) ขงจื่อไม่ได้มีงานเขียนทางปรัชญาเป็นของตนเอง แต่เราสามารถศึกษาคำสอนของท่านได้จากคัมภีร์ขงจื่อ หรือ หลุ่นอี่ว์ (論 語 ) ซึ่งบรรดาศิษย์ได้รวบรวมคำพูดและบทสนทนาระหว่างขงจื่อกับลูกศิษย์เอาไว้
นอกจากขงจื่อแล้ว นักปรัชญาสำคัญท่านอื่นๆ ได้แก่ เมิ่งจื่อ (Mencius 孟子372?-289 ก่อนคริสตศักราช) กับ สวินจื่อ (Xunzi 荀 子ปีมรณะอาจอยู่ระหว่าง 298-238 ก่อนคริสตศักราช) ทั้งคู่ต่างยึดถือคำสอนของขงจื่อและได้โต้แย้งข้อวิพากษ์วิจารณ์ของสำนักคิดอื่นๆ อย่าง เอี๋ยงจู ม่อจื่อ และ เต๋า อีกทั้งยังพัฒนาคำสอนของขงจื่อจนแตกต่างจากแนวคิดเดิมในบางประเด็น เช่น เมิ่งจื่อมองว่าธรรมชาติของมนุษย์ดี การทำตามจารีตจึงเป็นการแสดงความจริงใจและการควบคุมจิต/ใจ (heart/mind 心) ภายใน อีกทั้งรัฐที่ดีผู้ปกครองจะต้องปกครองด้วยจิต/ใจแห่งมนุษยธรรม (เหรินเจิ้ง 仁 政เมิ่งจื่อเป็นท่านแรกที่ใช้คำนี้) ในขณะที่ซุ่นจื่อมองว่าธรรมชาติของมนุษย์ชั่วร้าย หลักการปกครองจึงต้องใช้อำนาจ กฎหมาย และการเก็บภาษีควบคุม จารีตจึงเป็นเครื่องมือบังคับทางสังคมภายนอก อิทธิพลความคิดของทั้งคู่ขับเคี่ยวกันในสมัยจั้นกั๋ว ในสมัยนั้นคำสอนของสวินจื่อได้รับการตอบรับมากกว่า ดูได้จากลูกศิษย์หลายคนได้รับราชการในรัฐฉิน โดยหนึ่งในนั้นคือหานเฟย (Han Fei 韓 非 280-233 ก่อนคริสตศักราช) ซึ่งนำความคิดเรื่องการปกครองด้วยกฎหมายไปพัฒนาต่อเป็นสำนักนิตินิยม (Legalism ฝ่าเจีย 法 家) อย่างไรก็ตาม หานอี้ว์ (Han Yu 韓 愈 768-824) นักปรัชญาสำนักขงจื่อในสมัยราชวงศ์ถัง (618-907) ยึดถือว่าเมิ่งจื่อเป็นผู้สืบทอดคำสอนของขงจื่ออย่างแท้จริงเท่านั้น ทัศนะนี้ได้ส่งผลสืบต่อไปยังจูซี (Zhu Xi 朱 熹 1130-1200) นักปรัชญาสำนักขงจื่อใหม่ ในสมัยราชวงศ์ซ่ง (960-1279) จูซีได้รวบรวมหลุนอี่ว์ คัมภีร์เมิ่งจื่อ คัมภีร์การร่ำเรียนอันยิ่งใหญ่ (大 學 ) และ คัมภีร์จงยง (中 庸 ) ไว้เป็นคัมภีร์ทั้งสี่ ซึ่งต่อมากลายเป็นคัมภีร์หลักของปรัชญาสำนักขงจื่อ หลังจากจูซี คำสอนของขงจื่อได้พัฒนาออกไปอย่างต่อเนื่อง เช่น หวังหยังหมิง (Wang Yangming 王 陽 明 1472-1529) ในสมัยราชวงศ์หมิง (1472-1529) และไต้เจิ้น (Dai Zhen 戴 震 1724-1777) ในสมัยราชวงศ์ชิง (1644-1912) เป็นต้น อย่างไรก็ตาม แม้ว่านักปรัชญาหลังขงจื่อเหล่านี้จะพัฒนาความคิดทางอภิปรัชญาเพิ่มเติมโดยใช้คำสำคัญพื้นฐานอธิบายทัศนะของตนที่แตกต่างกัน อย่างเช่นคำว่า เหริน (仁) และ ซิน (心) เป็นต้น แต่ทั้งหมดก็เพื่อตอบปัญหาทางจริยศาสตร์ว่าเราควรจะดำเนินชีวิตอย่างไร โดยยึดถือจารีตและคุณค่าตามขนบเป็นบรรทัดฐาน อีกทั้งยังยึดคำสอนขงจื่อและคัมภีร์ทั้งสี่เป็นหลัก ดังนั้น จึงอาจกล่าวได้ว่านักปรัชญาสำนักขงจื่อทั้งหมดให้ความสำคัญแก่จริยศาสตร์เป็นหลักใหญ่
2. จริยศาสตร์สำนักขงจื่อ
ปรัชญาสำนักขงจื่อเสนอเนื้อหาทางจริยศาสตร์ที่แจกแจงชุดคุณธรรม (เต๋อ 德) เพื่อเป็นแนวทางปฏิบัติโดยอิงกับมาตรฐานและคุณค่าตามขนบจารีต โดยมีคุณธรรมหลักอย่าง เหริน หลี่ อี้ เป็นคุณธรรมพื้นฐาน และมีคุณธรรมอย่างความกตัญญู (เซี่ยว 孝 ) ความจงรักภักดี (จง 忠 ) ความจริงใจ (เฉิง 誠 ) ความเคารพ (จิ้ง 敬 ) ความกล้าหาญ (หย่ง 勇 ) เป็นต้น เป็นคุณธรรมเฉพาะตามบทบาทหน้าที่ของนามตามสถานภาพต่างๆ
ขนบการเขียนปรัชญาในวัฒนธรรมจีนยุคคลาสสิก รวมทั้งนักปรัชญาสำนักขงจื่อมิได้อธิบายความคิดโดยวิเคราะห์มโนทัศน์ แล้วเสนอนิยามอย่างเป็นสากลและเป็นระบบสำหรับคำสำคัญทางจริยะอย่าง เหริน หลี่ อี้ หากแต่อธิบายแนวคิดเหล่านี้ในบริบทเฉพาะต่างๆ ทำให้ความหมายมีความเป็นไปได้อย่างกว้างขวางและยืดหยุ่นตามสถานการณ์เฉพาะ ดังที่สำนักขงจื่อมีหลัก เจิ้งหมิง (正 名 ) หรือการแก้ไขนามให้ถูกต้อง ซึ่งเน้นแก้ไขภาษาจากการปฏิบัติอย่างมีศีลธรรมที่ต้องตรงนามตามสถานภาพนั้น มากกว่าแก้ที่ระดับนิยามที่เป็นสากลไร้บริบทหรือความสัมพันธ์เฉพาะ เหตุที่เป็นเช่นนี้เพราะสองสมมติฐานด้วยกัน ประการแรก ปรัชญาจีนให้ความสำคัญกับความรู้ทางปฏิบัติมากกว่าทฤษฎี ดังที่ปรากฏในหลัก จือสิงเหออี่ (知 行 合 一 ) ของสำนักขงจื่อ ที่ความรู้กับการกระทำต้องกลมกลืนกัน ทำให้การอธิบายเน้นทางปฏิบัติ แทนที่จะพยายามให้กฎเกณฑ์เป็นทฤษฎี ทั้งนี้การเน้นปฏิบัติมิใช่ละเลยความสำคัญของความรู้ในทางทฤษฎี เพียงแต่ ความรู้ ในทางจริยะจะต้องมีผลในทางปฏิบัติต่อการสร้างความกลมกลืนในชุมชน ซึ่งต้องอาศัยการปฏิบัติที่แตกต่างกันในแต่ละสถานการณ์ การอธิบายโดยให้กฎสากลที่ตายตัวจึงไม่เพียงพอและไม่ตรงกับเป้าหมายของปรัชญาสำนักขงจื่อที่ไม่สนใจ การเรียนรู้ ใด ที่ไม่นำไปสู่การปฏิบัติ ประการที่สอง เนื่องจากปรัชญาสำนักขงจื่อเน้นปฏิบัติโดยอิงอยู่กับความเข้าใจขนบจารีตและวัฒนธรรมเป็นฉากหลังของการอธิบาย ทำให้การใช้เหตุผล และการอ้างเหตุผลของนักปรัชญาสำนักขงจื่อมีลักษณะเป็นสำนวนโวหาร ซึ่งไม่เน้นการมีบทสรุปชัดเจนเป็นคำตอบเดียว และเป็นการอ้างเหตุผลโดยยกตัวอย่าง ด้วยเหตุนี้ ผู้เริ่มศึกษาจึงอาจประสบปัญหากับการเข้าใจและอธิบายจริยศาสตร์ขงจื่อ
อย่างไรก็ตาม เนื่องจากจริยศาสตร์ขงจื่อเน้นการขัดเกลานิสัยและพัฒนาตนจนมีคุณธรรมอย่างวิญญูชนหรือจวินจื่อ (คำนี้เดิมหมายถึงขุน หรือขุนนาง แต่ขงจื่อปรับเปลี่ยนความหมายเป็นผู้ที่ถึงพร้อมด้วยคุณธรรมอันสมบูรณ์ ตรงข้ามกับเสี่ยวเหริน ( 小 人 ) ซึ่งเป็นผู้มีใจคอคับแคบ ใส่ใจแต่ผลประโยชน์ของตน) จึงทำให้มีการศึกษาจริยศาสตร์ขงจื่อโดยใช้กรอบการอธิบายของจริยศาสตร์คุณธรรม (ดูจริยศาสตร์คุณธรรม virtue ethics เพิ่มเติม) อย่างเช่นการศึกษาของ แอนโตนิโอ เอส กัว ลี เยียร์เลย์ และ เดวิด นิวิสัน เป็นต้น อย่างไรก็ตาม ถึงแม้จริยศาสตร์ขงจื่อจะเน้นการขัดเกลาคุณธรรมและลักษณะนิสัยของบุคคลซึ่งคล้ายกับจริยศาสตร์คุณธรรม แต่จริยศาสตร์ขงจื่อก็มีส่วนที่แตกต่าง จึงเป็นการเสี่ยงหากจะด่วนสรุปจริยศาสตร์ขงจื่อว่าเป็นจริยศาสตร์คุณธรรมโดยละเลยส่วนที่แตกต่างนี้ หลิว (Yuli Liu, 2003: 151-154) ได้ให้ความเห็นว่าจริยศาสตร์ขงจื่อไม่ได้แยกวิถีที่เป็นสากล (เต๋า) ออกจากคุณธรรมที่เป็นอัตวิสัย (เต๋อ) กล่าวคือ มนุษย์ทุกคนสามารถเข้าใจเต๋าได้ จากการตระหนักถึงจิต/ใจ แล้วเข้าใจธรรมชาติของมนุษย์ เพราะจิต/ใจเป็นภาพสะท้อนภาพใหญ่ของสวรรค์ อย่างที่เมิ่งจื่อกล่าวไว้ว่าหากใครเข้าใจธรรมชาติของมนุษย์ ก็ย่อมเข้าใจสวรรค์ (Mencius, 7A:1) ดังนั้น เมื่อเต๋ากับเต๋อรวมเข้าด้วยกัน สิ่งที่จิต/ใจปรารถนาจึงเป็นอย่างเดียวกับเต๋า อย่างที่ขงจื่อกล่าวไว้ว่าเมื่อท่านอายุ 70 ท่านสามารถทำตามใจได้โดยไม่ละเมิดความถูกต้อง (หลุนอี่ว์: ขงจื่อสนทนา, 2:4) ในขณะที่อริสโตเติลมิได้ยึดถือวิถีที่เป็นวัตถุวิสัยเป็นเป้าหมาย หากแต่ยึดถือความสุข ซึ่งมาจากการมีชีวิตที่ดีเป็นเป้าหมายของมนุษย์แทน กล่าวคือการขัดเกลาคุณธรรมก็เพื่อการมีชีวิตที่ดีและความสุขดังกล่าว โดยมิได้มีจุดประสงค์เพื่อพบกับ สิ่งที่ดีสูงสุด อื่นใด ด้วยเหตุนี้ จึงเป็นที่ถกเถียงได้ว่าจริยศาสตร์ขงจื่อเป็นจริยศาสตร์คุณธรรมหรือไม่
3. แนวคิดสำคัญในจริยศาสตร์ขงจื่อ
3.1 เหริน (仁)
เหรินเป็นคำที่ใช้อยู่แล้วโดยทั่วไปในสมัยขงจื่อ เป็นคุณธรรมเฉพาะระหว่างผู้ปกครองกับผู้ใต้ปกครองหมายถึงความเมตตากรุณา แต่ขงจื่อได้ปรับเปลี่ยนความหมายให้ใหม่เป็นคุณธรรมพื้นฐานครอบคลุมถึงคุณธรรมทั้งหมดที่แสดงความรักความอาทรต่อความเป็นอยู่ของผู้อื่นทั้งในระดับครอบครัวและชุมชนในฐานะที่เป็นมนุษย์ เหรินจึงแปลเป็นไทยได้ว่า มนุษยธรรม ในบางครั้งเหรินก็มีความหมายเฉพาะเป็นอารมณ์รัก และความอาทรที่มีต่อผู้อื่นอย่าง พ่อแม่ พี่น้อง หรือ เพื่อน เป็นต้น อย่างไรก็ตาม ในเวลาต่อมาเหรินมิได้มีความหมายครอบคลุมเฉพาะความอาทรระหว่างมนุษย์เท่านั้น เมิ่งจื่อมองว่าความอาทรจะต้องขยายไปสู่สัตว์บางชนิด ส่วนนักปรัชญาสำนักขงจื่อในสมัยราชวงศ์ซ่งและหมิงมองว่าจะต้องขยายครอบคลุมถึงทุกสิ่งรวมทั้งพืชพันธุ์และสิ่งไม่มีชีวิตอื่นๆด้วย สิ่งสำคัญประการหนึ่งก็คือไม่ว่าจะเป็นปรัชญาสำนักขงจื่อในสมัยใด เหรินจะต้องมีระดับขีดขั้น กล่าวคือ ความรักความอาทรและการปฏิบัตที่มีต่อพ่อแม่และคนในครอบครัวย่อมมาก่อนและพิเศษกว่าความสัมพันธ์อื่น ในขณะที่การปฏิบัติต่อผู้อื่นย่อมแตกต่างกับการปฏิบัติต่อสิ่งมีชีวิต เช่น ในกรณีที่เรามีเหรินต่อสัตว์ เราเลี้ยงไว้เพื่อเป็นอาหารหรือเป็นสัตว์เลี้ยง แต่จะไม่ใช้ประโยชน์อย่างเกินความจำเป็น และไม่ทำทารุณกรรม เป็นต้น
นอกจากนี้ นัยของเหรินมิใช่คุณธรรมที่ทำเพื่อผู้อื่นเท่านั้น แต่มีนัยของการทำเพื่อชีวิตที่ดีของตนเองด้วย อย่างในหลุนอี่ว์ 4:15 ซึ่งบันทึกไว้ว่าคุณธรรมจงกับซู่ เป็นแนวทางปฏิบัติสำหรับการมีเหริน ขงจื่อกล่าวกับเจิ้งจื่อ (หรืออาจารย์เจิง) ว่า เซิน คำสอนของเรามีเอกภาพ เจิงจื่อตีความว่า คำสอนอาจารย์ของเราคือให้มุ่งมั่นสัตย์ซื่อ (จง 忠 ) และเอาใจเขามาใส่ใจเรา (ซู่ 恕 ) ถึงแม้ความสัมพันธ์ระหว่างจง กับ ซู่ จะมีปัญหาในการตีความได้หลายประการ แต่บทนี้ก็แสดงให้เห็นได้ว่าจริยศาสตร์ขงจื่อให้ความสำคัญกับการพัฒนาตนเพื่อการมีชีวิตที่ดีด้วย
ในยุคหลังๆ สำนักขงจื่อผูกโยงความเข้าใจเหริน ไว้กับฟ้าหรือสวรรค์ (เทียน 天 ) (เดิมคำนี้ใช้หมายถึงสิ่งสูงสุดที่สามารถกำหนดชะตากรรมบ้านเมืองได้ ขงจื่อได้ปรับเปลี่ยนความหมายเป็นชะตากรรมและพันธกิจทางจริยะของปัจเจกบุคคล) ซึ่งมีนัยเป็นสิ่งสูงสุดและเป็นการแสดงออกซึ่งเป้าหมายบางอย่างของธรรมชาติ โดยมองว่าเทียนให้กำเนิด บำรุงเลี้ยง และมอบพลังชีวิตที่ไม่หมดสิ้นกับร่างกาย การให้กำเนิดและการบำรุงเลี้ยงสิ่งต่างๆนี้เรียกว่าเหรินของเทียน มนุษย์จึงควรมีจิต/ใจหรือซินอย่างจิต/ใจของเทียน ด้วยการขัดเกลาพัฒนาตนจนมีเหริน อันเป็นการบรรลุสภาวะที่ตระหนักถึงความเป็นหนึ่งเดียวของสรรพสิ่งว่าเกี่ยวโยงถึงตัวเรา
3.2 หลี่ (禮 )
หลี่หมายถึงขนบจารีต และพิธีกรรมในบริบทสังคมต่างๆ เช่น พิธีแต่งงาน พิธีศพ การต้อนรับแขก การเข้าเฝ้ากษัตริย์ เป็นต้น รวมถึงเป็นหลักแบบแผนปฏิบัติที่เหมาะสมตามนามคู่สัมพันธ์ต่างๆ เช่น การดูแลพ่อแม่ยามแก่ชรา การเชื่อฟังและเคารพพี่ เป็นต้น ในความหมายกว้างหลี่จึงเป็นมาตรฐานทางสังคม สวินจื่อบางครั้งใช้ หลี่ สลับกับหลี่อี้ (禮 義) เพื่อสื่อถึงมาตรฐานทางสังคม และมักใช้หลี่ในความหมายเป็นจารีตพิธีกรรม แต่ไม่ว่าหลี่จะเป็นจารีตที่เป็นพิธีกรรมหรือไม่ก็ตาม หลี่เป็นกฎทางสังคมที่ควรปฏิบัติเพื่อสืบทอดความต่อเนื่องทางวัฒนธรรม และคงความสัมพันธ์ของคนในสังคมเอาไว้ ชุมชนใดที่คงจารีตไว้ได้ จึงคงความเป็นชุมชนมนุษย์ สิ่งสำคัญเหนืออื่นใด การปฏิบัติหลี่จะต้องกระทำอย่างมีเหรินซึ่งออกมาจากจิต/ใจที่มีความเคารพ จริงใจ และจริงจัง มิใช่ทำตามรายละเอียดพิธีกรรมครบถ้วนเพียงเปลือกนอก อย่างที่ขงจื่อกล่าวไว้ว่า หากมนุษย์ขาดซึ่งมนุษยธรรม เขาจะมีอะไรข้องเกี่ยวกับขนบจารีตได้เล่า หากมนุษย์ขาดซึ่งมนุษยธรรม เขาจะมีอะไรเกี่ยวข้องกับดนตรีได้เล่า? (หลุนอี่ว์: ขงจื่อสนทนา, 3:3) นอกจากนี้ การที่สำนักขงจื่อให้ความสำคัญกับหลี่ มิได้หมายความว่าจะเป็นพวกอนุรักษ์นิยม ในหลุนอี่ว์มีตัวอย่างของการปรับเปลี่ยนจารีตเพราะเหตุผลทางเศรษฐกิจ ส่วนในคัมภีร์เมิ่งจื่อมีตัวอย่างของการไม่ปฏิบัติตามจารีตในกรณีฉุกเฉิน ในคัมภีร์สวินจื่อก็มีการพูดถึงการปรับเปลี่ยนจารีตไปตามสถานการณ์ชีวิตต่างๆที่เปลี่ยนแปลงไป หรือแม้กระทั่งนักปรัชญาสำนักขงจื่อในยุคต่อมาอย่างหวังหยางหมิง ก็ได้อธิบายไว้ว่าสิ่งสำคัญที่สุดของการสืบทอดจารีตคือการรักษาจิตวิญญาณของการทำตามจารีตพิธีกรรมไว้
หลายคนอาจเกิดข้อสงสัยว่ากลไกการทำงานของจารีตเป็นอย่างไร ทำไมการทำตามจารีตพิธีกรรมจึงจัดระเบียบสังคมได้ แอนโตนิโอ เอส. คัว (Antonio S. Cua, 1998) ได้สรุปบทบาทหน้าที่ของหลี่ไว้สามประการด้วยกัน ประการแรก หน้าที่พื้นฐานของหลี่ คือป้องกันความขัดแย้งในสังคม เพราะหลี่ได้กำหนดบทบาทหน้าที่ตามนามสถานภาพไว้แล้ว ซึ่งเมื่อปฏิบัติตามนั้นความกลมกลืนย่อมตามมาได้ หลี่ในบทบาทนี้อาจจะคล้ายกับกฎศีลธรรมหรือกฎหมายทั่วไปอย่างเช่น ห้ามฆ่าคน หรือห้ามลักขโมย ซึ่งเป็นกฎบังคับควบคุมพฤติกรรม ในลักษณะที่ขัดขวางป้องกันความอยากและความปรารถนาที่ไม่เหมาะสม หลี่ในหน้าที่นี้จึงมิได้ชี้นำว่าจะต้องมีความอยากความปรารถนาอย่างไรถึงจะเหมาะสม หากแต่บอกว่าเป้าหมายใดที่ไม่ถูกต้องมากกว่า ประการที่สอง หลี่ทำหน้าที่ส่งเสริมพฤติกรรมบางอย่าง หมายความว่าหลี่ให้เงื่อนไขหรือโอกาสที่จะแสดงออกความคิด ความรู้สึก และความอยากความปรารถนาตามธรรมชาติโดยผ่านรูปแบบพฤติกรรมที่กำหนดหรือตกลงร่วมกันได้ แทนที่จะเก็บกดความรู้สึกเอาไว้ นัยสำคัญของหลี่ในบทบาทหน้าที่นี้ก็คือ การยอมรับให้มีการแสดงอารมณ์ความรู้สึกตามธรรมชาติของมนุษย์โดยมีค่าทางศีลธรรม ประการที่สาม หลี่ทำหน้าที่ขัดเกลาทางวัฒนธรรม ซึ่งเป็นลักษณะโดดเด่นของจริยศาสตร์ขงจื่อและวัฒนธรรมจีน กล่าวคือหลี่ทำหน้าที่ขัดเกลาอารมณ์ความรู้สึกโดยใช้รูปแบบพฤติกรรมที่เหมาะสม เพียงแต่การทำตามจารีตในหน้าที่ที่สามนี้มิใช่มุ่งเน้นการทำหน้าที่ตามนามสถานภาพ หรือควบคุมความอยากความปรารถนา หากแต่เพื่อการแสดงออกในรูปแบบที่สง่างามเพื่อบ่งบอกความมีวัฒนธรรม (เหวิน 文) กล่าวอีกอย่างคือเพื่อพัฒนาคุณธรรมในตัวมนุษย์ให้งดงาม (เหม่ยเต๋อ 美德) โดยให้เกิดความสมดุลระหว่างอารมณ์กับรูปแบบที่แสดงออกนั่นเอง เช่น หากลูกต้องการตักเตือนพ่อแม่ แต่แสดงออกอย่างไม่เหมาะสม ก็จะกลายเป็นการก้าวร้าว หากไปพิธีศพแต่แต่งกายไม่เรียบร้อย ก็ถือว่าเป็นการไม่เคารพสถานที่และผู้ตาย เป็นต้น จวินจื่อ หรือวิญญูชนก็คือผู้ที่ขัดเกลาจารีตและคุณธรรมแล้ว ทำให้อารมณ์ความรู้สึกและการแสดงออกมีความกลมกลืนกัน จนมิได้มีความรู้สึกว่าตนถูกบังคับควบคุม การทำตามจารีตของวิญญูชนซึ่งเป็นระดับอุดมคตินี้จึงมีทั้งความงดงาม เป็นอิสระ และปีติยินดีที่ได้ทำ
3.3 อี้ (義 ) และความสัมพันธ์กับ หลี่ (禮 )
โดยทั่วไปอี้แปลว่าความถูกต้องเที่ยงธรรม เป็นคุณธรรมพื้นฐานที่สำคัญเพราะทำให้การทำตามหลี่มีความสมเหตุสมผล อี้มีความหมายว่า ความเหมาะสมด้วย ตามที่ปรากฏในคัมภีร์จงยง การตัดสินว่าอะไรถูกต้องเหมาะสมก็ขึ้นอยู่กับการตัดสินอย่างมีเหตุผล ดังนั้น จึงอาจกล่าวได้ว่าอี้เป็นคุณธรรมที่แสดงการพิจารณาตัดสินอย่างมีเหตุผลว่าอะไรควรปฏิบัตในสถานการณ์เฉพาะ โดยทั่วไปการทำตามหลี่เป็นสิ่งที่ถูกต้องเหมาะสมอยู่แล้ว แต่ในสถานการณ์เฉพาะที่นอกเหนือจากที่หลี่กำหนดไว้ หรือในกรณีฉุกเฉิน อี้จะทำหน้าที่ตัดสินว่าควรปฏิบัติอย่างไร ในบางครั้งการทำตามอี้ มิได้หมายความว่าจะต้องทำตามหลี่ ตัวอย่างเช่นขงจื่อยอมรับการปรับเปลี่ยนจารีตจากการใช้หมวกปอในพิธีเซ่นไหว้บรรพบุรุษเป็นหมวกไหม เนื่องจากสอดคล้องเหมาะสมกับสภาพเศรษฐกิจของประชาชน ในขณะที่การเปลี่ยนมาโค้งศรีษะหลังเข้าห้องโถงแล้ว ขงจื่อไม่เห็นด้วย เพราะทำให้ความหมายของจารีตเดิมเปลี่ยนเป็นการเย่อหยิ่ง แม้ว่าการเปลี่ยนมาก้มศรีษะภายหลังจะสอดคล้องกับความนิยมในสังคมที่เปลี่ยนไปก็ตาม (หลุนอี่ว์: ขงจื่อสนทนา, 9:3) หรือตอนที่ขงจื่อป่วย เจ้าเมืองมาเยี่ยม ขงจื่อจะหันศรีษะไปทางทิศตะวันออก เอาชุดเข้าเฝ้ามาคลุมกาย แล้วผูกสายรัดเอาไว้ (หลุนอี่ว์: ขงจื่อสนทนา, 10:13) เป็นต้น แม้ว่า หลี่กับอี้จะเกี่ยวข้องกัน แต่มีข้อน่าสังเกตคือในขณะที่หลี่อาจละเว้นไม่ปฏิบัติได้ในบางสถานการณ์ แต่อี้มิอาจละเว้นได้
นอกจากนี้ อี้ยังเกี่ยวข้องกับความละอาย (ฉื่อ 恥 ) ด้วย คำว่า ฉื่อ นี้มิใช่หมายถึงความละอายในสิ่งที่ได้ทำไปแล้วเท่านั้น แต่รวมถึงความละอายในสิ่งที่อาจจะเกิดขึ้นในอนาคตด้วย กล่าวคือคนที่มีอี้จะผูกพันตนกับมาตรฐานทางจริยธรรมที่แน่นอน ทำให้ไม่ทำในสิ่งที่เบี่ยงเบนไปจากมาตรฐานนั้น โดยที่มาตรฐานนั้นมิได้จำเป็นจะต้องเป็นจารีตหรือสิ่งที่สังคมยึดถือปฏิบัติ แต่อาจเป็นสิ่งที่กำหนดศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ ด้วยเหตุนี้ คนที่มีอี้จะเกิดความละอายหากเห็นในสิ่งที่ละเมิดบรรทัดฐานทางสังคมหรือความเป็นมนุษย์ เช่น ขอทานที่หิวจนตาลาย แต่ก็ไม่รับอาหารที่คนโยนให้เหมือนให้อาหารสัตว์ก็ถือว่ามี อี้ เป็นต้น นอกจากนี้ อี้ยังเกี่ยวข้องกับการยึดถือความถูกต้องแม้ว่าจะได้รับอิทธิพลภายนอกซึ่งไม่อาจควบคุมได้อย่างชะตากรรม (มิ่ง 命 ) เช่น ความพิการ การเจ็บไข้ เชื้อสายฐานะ เป็นต้น คนที่มีอี้แม้ว่าจะประสบกับชะตากรรมดีร้ายอย่างไรก็ยังยึดมั่นในความถูกต้องอย่างสม่ำเสมอ เหมือนอย่างที่ขงจื่อหันมาทุ่มเทกับการสอน หลังจากที่ยอมรับความล้มเหลวในการเผยแพร่คำสอนต่อผู้ปกครองของรัฐต่างๆ เป็นต้น
4. มโนทัศน์เรื่องตัวตน
อย่างที่กล่าวไว้แล้ว ขงจื่อมองว่าการแก้ปัญหาความไร้ระเบียบของสังคมต้องมาจากการขัดเกลาพัฒนา จริยธรรมของปัจเจกบุคคล เพราะการปกครองและนโยบายที่ดีย่อมมาจากผู้ปกครองที่มีจริยธรรม ก่อนที่จะกล่าวถึงการขัดเกลาตนในหัวข้อต่อไป เราควรเข้าใจก่อนว่าสำนักขงจื่อมีทัศนะเกี่ยวกับมนุษย์และตัวตนอย่างไร สำนักขงจื่อมองว่ามนุษย์ประกอบด้วยส่วนต่างๆของร่างกาย (ถี่ 體 ) โดยอวัยวะส่วนต่างๆนี้นอกจากจะทำหน้าที่ของมันแล้ว ยังมีแนวโน้มเป็นลักษณะประจำของอวัยวะนั้น เช่น ตานอกจากจะมองเห็นสิ่งต่างๆแล้ว ยังมีแนวโน้มที่จะชอบดูของสวยงาม ลิ้นก็มีแนวโน้มชอบลิ้มรสของอร่อย เป็นต้น แนวโน้มดังกล่าวก็คือ ความอยากความปรารถนานั่นเอง (อิ้ว์ 欲 ) ซึ่งเกี่ยวข้องกับอารมณ์ความรู้สึกของมนุษย์ (ฉิง 情 ) เช่น รัก เสียใจ โกรธ เป็นต้น นอกจากนี้ มนุษย์ยังประกอบด้วยชี่ (氣 ) ซึ่งเป็นพลังประเภทหนึ่งที่ทำให้มนุษย์มีชีวิต (vital force) ชี่ทำหน้าที่ควบคุมประสาทสัมผัส เช่นทำให้ปากเปล่งวาจา ทำให้ตามองดูสิ่งตรงหน้า ในทางกลับกัน ชี่ก็ได้รับผลกระทบจากสิ่งผ่านประสาทสัมผัสเข้ามาได้ เช่น อาหารและรสชาติที่กระทบลิ้น เป็นต้น นอกจากนี้ ชี่ยังเกี่ยวข้องกับอารมณ์ความรู้สึก การมีสุขภาพกายและใจที่แข็งแรงจึงมาจากการมีพลังชี่ที่สมดุล สิ่งที่แสดงผ่านร่างกายและอารมณ์อย่างการเจ็บไข้ และความตื่นกลัวย่อมสะท้อนให้เห็นถึงความแปรปรวนของพลังชี่
ส่วนที่สำคัญที่สุดอีกอย่างก็คือจิต/ใจ (heart/mind ซิน 心 ) ซึ่งทำหน้าที่ในการคิด และมีอารมณ์ความรู้สึก ดังนั้น ซินจึงเกี่ยวข้องกับความปรารถนาและความรู้สึก หน้าที่ของซินที่นักปรัชญาสำนักขงจื่อมองว่าสำคัญที่สุดคือชี้นำ และกำหนดทิศทางชีวิตคนนั้นได้ทั้งหมด โดยจิต/ใจที่ชี้นำได้นั้นจะต้องมีเจตจำนง (จื้อ 志 ) ในขณะที่ ความปรารถนาอาจจะชี้นำได้แต่ก็อาจอยู่ใต้อิทธิพลของร่างกาย มิใช่จากจิต/ใจ เหตุที่ซินทำหน้าที่ดังกล่าวได้เพราะสำนักขงจื่อมีทัศนะเกี่ยวกับตัวตนว่ามนุษย์สามารถเรียนรู้ ตรวจสอบ และขัดเกลาเปลี่ยนแปลงตนเอง โดยการควบคุมจิต/ใจให้อยู่ในที่ทางที่เหมาะสม แล้วปล่อยให้จิต/ใจเป็นตัวชี้นำ การมองตัวตนในลักษณะเช่นนี้ สะท้อนผ่านภาษาจีนที่มีคำใช้เรียก ตัวเอง สองแบบ คือ จื้อ (自 ) ใช้เรียกการกระทำที่เราทำกับตัวเอง กับจี่ ( 己 ) ใช้เรียกการกระทำของคนอื่นที่เกี่ยวข้องกับตัวเรา หรือการกระทำของเราที่กระทำต่อผู้อื่น หรือความอยากความปรารถนาหรือการมีบางสิ่งที่มาจากตัวเอง ความแตกต่างระหว่างคำทั้งสองคือคำแรกเป็นตัวเราสัมพันธ์กับตัวเราเอง แต่คำหลังเป็นการตระหนักถึงตัวเราเองในลักษณะที่เป็นสิ่งแตกต่างกับผู้อื่น
นักคิดในสำนักขงจื่อมองแตกต่างกันในประเด็นว่า เราจะควบคุมจิต/ใจให้อยู่ในที่ทางที่เหมาะสมได้อย่างไร เช่น เมิ่งจื่อมองว่าจิต/ใจมีแนวโน้มทางศีลธรรมอยู่แล้ว ซึ่งสามารถพัฒนาเป็นคุณธรรมได้ ส่วนสวินจื่อมองว่าจิต/ใจไม่ได้มีเชื้อหน่อทางศีลธรรมใดๆ จึงต้องขัดเกลาผ่านการร่ำเรียน แต่ไม่ว่าจะเห็นต่างอย่างไรทั้งหมดต่างก็เห็นพ้องกันว่า จิต/ใจทำหน้าที่ชี้นำในกระบวนการขัดเกลาตน สามารถคงที่หนักแน่นได้โดยไม่แปรเปลี่ยนไปตามแรงผลักดันภายนอก เช่น เมิ่งจื่อเปรียบเทียบเจตจำนงของจิต/ใจว่าเหมือนผู้บัญชาการศึก ส่วน สวินจื่อเปรียบจิต/ใจเหมือนกับผู้ปกครอง และประสาทสัมผัสคือขุนนาง นอกจากนี้ ยังเห็นตรงกันอีกว่าจิต/ใจสามารถคิด ตรวจสอบ และพัฒนาการทำงานของตัวเองได้ว่า ได้เบี่ยงเบนไปจากวิถีแห่งศีลธรรมหรือไม่ นักปรัชญาสำนักขงจื่อต่อมาได้ให้ความสำคัญกับการเฝ้าระวัง (ตู่ 睹) ความอยากความปรารถนาที่เห็นแก่ตัวไม่ให้เกิดขึ้น เพราะเป็นสิ่งที่ทำให้จิต/ใจมนุษย์ต้องเปรอะเปื้อน
คำว่าจิต/ใจในที่นี้ มิได้มีความหมายอย่างเดียวกับจิตของทางตะวันตกสมัยใหม่ สำนักขงจื่อไม่ได้แยกจิตกับกายเช่นเดียวกับวิธีคิดแบบทวินิยม กล่าวคือ แม้ว่าสำนักขงจื่อจะแยกจิต/ใจออกจากส่วนต่างๆของร่างกาย แต่การแยกนั้นมิได้แยกที่เนื้อแท้ว่าเป็นสสารหรืออสสาร หากแต่แยกโดยดูจากหน้าที่การทำงานซึ่งสัมพันธ์กับส่วนอื่นๆของร่างกาย คำว่า ซิน จึงรวมถึงหัวใจซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของร่างกาย และจิตที่คิดและรู้สึก ซึ่งทำหน้าที่ไตร่ตรอง ตรวจสอบตัวเอง ชี้นำการกระทำให้เหมาะสม และกำหนดความเป็นบุคคลของคนๆนั้นทั้งหมด การที่ซินต้องทำงานเกี่ยวข้องกับส่วนอื่นๆของร่างกายด้วย ทำให้สังเกตการทำงานของซินได้จากภายนอก เช่น จิต/ใจที่มีเจตจำนงสามารถควบคุมกำหนดชี่ได้ ในทางกลับกันถ้าชี่ไม่ได้รับการบำรุงดูแลอย่างเพียงพอ จิต/ใจก็อาจแกว่งได้ การขัดเกลาพัฒนาจริยธรรมแม้ว่าจิต/ใจจะเป็นส่วนสำคัญที่สุด แต่เพราะจิต/ใจสัมพันธ์กับทุกส่วนของร่างกาย การพัฒนาตนจึงครอบคลุมถึงทุกส่วนทั้งหมดของมนุษย์
อย่างไรก็ตาม เมื่อพูดถึงตัวตน จิต/ใจ และการขัดเกลาตน สำนักขงจื่อมองเป็นความสัมพันธ์ในสองลักษณะ ประการแรกคือ ตัวตนที่แยกต่างจากสังคม อย่างที่ได้กล่าวไว้ว่าจิต/ใจสามารถดึงตัวเองออกมาคิดไตร่ตรองถึงตัวจิต/ใจเอง รวมทั้งชีวิต และพฤติกรรมต่างๆของเจ้าของจิต/ใจได้ ด้วยเหตุนี้ ปัจเจกบุคคลย่อมสามารถดึงตัวเองออกมาจากสังคมและประเมินตนกับความสัมพันธ์ที่มีต่อผู้อื่นได้ด้วย ในหลุนอี่ว์ มีตัวอย่างของคนที่หลีกลี้สังคม ซึ่งถอดตัวเองออกมาพิจารณาความสัมพันธ์ระหว่างตนกับสังคม รวมทั้งวิพากษ์วิจารณ์สังคม การเน้นตัวตนในลักษณะนี้ใน คัมภีร์เมิ่งจื่อ และสวินจื่อ จะปรากฎอย่างโดดเด่นมากกว่าในหลุนอี่ว์ ประการที่สอง ในขณะเดียวกันสำนักขงจื่อก็มองตัวตนว่าไม่อาจแยกออกจากสังคมได้ เพราะสิ่งที่แยกมนุษย์ออกจากสัตว์ได้ คือความสามารถทางสังคมที่แยกแยะได้ว่าอะไรเป็นการปฏิบัติตามหน้าที่ และกฎระเบียบของสังคม อีกทั้งตัวตนและการขัดเกลาจารีตและคุณธรรมมิอาจทำคนเดียวแยกออกจากสังคมได้ เพราะการขัดเกลาเหริน หลี่ อี้ ต้องอยู่ภายในโครงข่ายความสัมพันธ์กับผู้คน ตัวตนในความหมายนี้แสดงให้เห็นว่า การเปลี่ยนแปลงขนบจารีตจะสมเหตุสมผลหรือไม่ ต้องมาจากตัวตนที่มีส่วนร่วมในสังคมนั้นๆ
